Είναι μεγάλη η χαρά μας και νοιώθουμε ιδιαίτερη τιμή που όλοι εσείς ανταποκριθήκατε στην πρόσκλησή μας και όχι μόνο μας τιμάτε με την παρουσία σας, αλλά και λαμπρύνετε τη σημερινή μας εκδήλωση. Σας ευχαριστούμε θερμά που παρευρίσκεσθε και ευχαριστούμε επίσης το Λύκειο των Αθηνών που, με την παραχώρηση της ωραίας αυτής αίθουσας, μας έδωσε την ευκαιρία και τη χαρά να συναντηθούμε όλοι απόψε εδώ.
Το να πει κανείς έστω και δυο λόγια στο χώρο αυτό για το Λύκειο των Ελληνίδων, είναι σαν να «κομίζει γλαύκα εις Αθήνας» γιατί όλοι ήδη γνωρίζετε τη μακρά παράδοση, τους υψηλούς στόχους, την τεράστια δράση και το ανεκτίμητο δημιουργικό του έργο από την ίδρυσή του το 1911 από τη συγγραφέα, λογία και πρώτη Ελληνίδα δημοσιογράφο, την Καλλιρρόη Παρρέν, μέχρι σήμερα που ακμάζουν 50 παραρτήματα σ’ όλη την Ελλάδα και 16 σε μεγάλες πόλεις του εξωτερικού.
Το Λύκειο των Ελληνίδων Λαμίας, βεβαίως, κινείται στην ίδια τροχιά σκοπών και δραστηριοτήτων, δηλαδή τη διατήρηση της πολιτισμικής παράδοσης του λαού μας. Προς το σκοπό αυτό φροντίζει για τη διάσωση και τη διάδοση των παραδοσιακών εθνικών μας χορών, για την καταγραφή των δημοτικών τραγουδιών και για τη συλλογή και διαφύλαξη αυθεντικών ενδυμασιών και κοσμημάτων. Ομοίως και για την αναπαραγωγή με ακρίβεια αντιγράφων που εξυπηρετούν τις ανάγκες των χορευτικών τμημάτων.
Οι εθνικές μας φορεσιές, που κάποτε ήταν καθημερινό ένδυμα, σήμερα βρίσκονται σε συλλογές και μουσεία και φοριούνται μόνο σε εορταστικές εκδηλώσεις. Είναι δυσεύρετα και πολύτιμα αποκτήματα και αποτελούν κειμήλια όταν είναι αυθεντικές. Ευτυχώς όμως υπάρχουν ακόμη και σήμερα ειδικοί τεχνίτες, έστω λίγοι, που μπορούν να αναπαράγουν ακριβή αντίγραφα, που καθρεφτίζουν όλη την ομορφιά και τη λαμπρότητα του αυθεντικού.
Οι παραδοσιακές φορεσιές αποδεικνύουν το λαϊκό πολιτισμό, την καλαισθησία, τις χειροτεχνικές ικανότητες του λαού μας, τη φαντασία και την αγάπη του για το ωραίο μέσα στο χρηστικό και το χρήσιμο.
Πιο μεγάλη ποικιλία, όπως είναι φυσικό, παρουσιάζουν οι γυναικείες φορεσιές, Οι ανδρικές είναι πιο απλές, και πιο ομοιόμορφες. Έχουν δεχθεί και επιδράσεις λόγω του ότι οι άνδρες ταξίδευαν, αλλά και γιατί τις φορεσιές τις έραβαν πλανόδιοι ραφτάδες που γυρνούσαν από χωριό σε χωριό και, επομένως, είχαν σχεδόν σταθερά χαρακτηριστικά με μικρές παραλλαγές, ανάλογα, βέβαια, με τις ανάγκες που επέβαλλε ο κάθε τόπος και οι ενασχολήσεις των κατοίκων.
Αντίθετα οι γυναίκες έρραβαν και κεντούσαν και στόλιζαν οι ίδιες τη φορεσιά τους με τέχνη, με μεράκι, με αγάπη, με φαντασία. Και η κάθε μια φρόντιζε να φτιάχνει την καλύτερη για τον εαυτό της, ιδιαίτερα αν επρόκειτο για γιορτινή ή νυφιάτικη φορεσιά, όπου μάλιστα πολλά στοιχεία είχαν και συμβολικό χαρακτήρα.
Το Λύκειό μας της Λαμίας από την αρχή της ίδρυσής του το 1974 και σύγχρονα με τη συγκρότηση του χορευτικού τμήματος επιδόθηκε σε έναν αγώνα, που δε σταμάτησε από τότε μέχρι σήμερα, για να αποκτήσει παράλληλα και Ιματιοθήκη με παραδοσιακές φορεσιές. Σημειωτέον ότι τα πέντε πρώτα κομμάτια ήταν πέντε αυθεντικά σιγκούνια, που αγόρασαν οι κυρίες του τότε Διοικητικού Συμβουλίου σε μια επίσκεψή τους στους Δελφούς.
Συνεχίζοντας το Λύκειό μας τη δημιουργική δράση του με κόπους, θυσίες και πολλούς συνδυασμούς, κατάφερε να οργανώσει το Τμήμα της Ιματιοθήκης, το οποίο χάρις στις ικανότητες και το μεράκι της Εφόρου της Ιματιοθήκης κ. Κατίνας Καρκάνη, διαθέτει σήμερα αρκετά αυθεντικά κομμάτια από όλα τα διαμερίσματα της χώρας μας και πάρα πολλά πιστά αντίγραφα παραδοσιακών ενδυμασιών που συνοδεύουν τα χορευτικά τμήματα στις παραστάσεις τους στην πόλη μας, αλλά και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας και του εξωτερικού.
Αυτό τον πλούτο και την ομορφιά της παραδοσιακής εθνικής φορεσιάς θελήσαμε να κάνουμε ευρύτερα γνωστά στους συμπολίτες μας της Λαμίας, αλλά και έξω απ’ αυτήν, με την έκδοση ενός συλλεκτικού Λευκώματος – Ημερολογίου που τολμήσαμε να πραγματοποιήσουμε και σας παρουσιάζουμε σήμερα. Γιατί τα στοιχεία που συναποτελούν και εμπεριέχουν την παράδοση είναι στοιχεία ζωντανά, είναι βιώματα, που δεν πρέπει να απευθύνονται μόνο σε λίγους μυημένους ή να κρύβονται πίσω από πόρτες και μέσα σε ντουλάπες, αλλά πρέπει να γίνονται κτήμα όλων, να γίνονται ευρύτερα γνωστά, για να μπορούν να εκτιμηθούν και να λειτουργήσουν ως φορείς πολιτισμού, και για να μπορούν να συντελέσουν σε νέα δημιουργία. Κι έπειτα πώς να εκτιμήσει κανείς και να αγαπήσει κάτι που δε γνωρίζει;
Τα τελευταία χρόνια έχει σχεδόν εθιμικά καθιερωθεί να κάνουν την εμφάνισή τους στα βιβλιοπωλεία, ιδιαίτερα στο τέλος ενός έτους και στην αρχή του επόμενου, θεματικά ημερολόγια εκδοτικών οίκων και φορέων. Ημερολόγια - αφιερώματα, που δεν προορίζονται αποκλειστικά να μας πληροφορούν για τις ημερομηνίες, τις γιορτές και για το χρόνο που κυλάει αδυσώπητα, που ο προορισμός τους δεν τελειώνει μαζί με το έτος, αλλά αποτελούν σημεία αναφοράς στο ειδικό θέμα που πραγματεύονται, δίνουν πλούσιες και πολύ σημαντικές πληροφορίες και φυλάγονται για πάντα στη βιβλιοθήκη μας.
Ένα τέτοιο Ημερολόγιο – Λεύκωμα είναι κι αυτό που σας παρουσιάζουμε σήμερα, αφιέρωμα στις παραδοσιακές φορεσιές της Ιματιοθήκης του Λυκείου μας.
Πρόκειται περί βιβλίου με κείμενα και πολλές πληροφορίες. Αλλά είναι και Λεύκωμα με πλούσια φωτογράφηση και Ημερολόγιο διηρημένο κατά εβδομάδα και με σημειωμένες τις σημαντικότερες γιορτές.
Είπα προ ολίγου ‘‘τολμήσαμε’’ αυτή την έκδοση, γιατί χρειάστηκε τόλμη για να το αποφασίσουμε, δεδομένου ότι ξέραμε εκ των προτέρων πόσο χρονοβόρο και καταπονητικό και, ίσως, παρακινδυνευμένο θα ήταν. Αλλά με θάρρος και αισιοδοξία και κυρίως με την πεποίθηση ότι θα προσφέρουμε κάτι πολύ ενδιαφέρον και πολύ σημαντικό στην πόλη μας, προχωρήσαμε στην υλοποίηση.
Εδώ συνέβαλαν αποφασιστικά και καθοριστικά τα παιδιά μας, οι μαθητές μας των χορευτικών τμημάτων, που ντύθηκαν με καμάρι και χαρά τις φορεσιές και φωτογραφήθηκαν, μέσα στον Ιούλιο μήνα με τη ζέστη και με τα χοντρά μάλλινα, αλλά και με το γέλιο και την προθυμία τους, με το κέφι και τα όμορφα νιάτα τους. Αγόγγυστα τρέχαμε όλοι μαζί σε διάφορες γωνιές της Λαμίας, στην Υπάτη, στον Αχινό και στην Αγία Μαρίνα για να προβάλλουμε και τις ομορφιές του τόπου μας.
Τα καμαρώσαμε όλα αυτά τα παιδιά και θα τα καμαρώσετε κι εσείς μέσα από τις σελίδες του Λευκώματος. Όλα τα ονόματα αναφέρονται στο τέλος του βιβλίου με αλφαβητική σειρά. Τα ευχαριστούμε θερμά, από την καρδιά μας, που κατέστησαν δυνατό αυτό μας το εγχείρημα και έχουμε αυτή τη στιγμή στα χέρια μας ένα πανέμορφο και πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, να μείνει για πάντα στη βιβλιοθήκη μας, να το ξεφυλλίζουμε και να το συμβουλευόμαστε για κάτι που μας ενδιαφέρει σχετικά με το θέμα του, γιατί αποτελεί βιβλίο αναφοράς, αποτέλεσμα πολύμηνης μελέτης και έρευνας.
Κάθε φορεσιά περιγράφεται αδρομερώς δίπλα στην αντίστοιχη φωτογραφία: από τι αποτελείται, το συμβολισμό ορισμένων στοιχείων, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα κοσμήματα και τα επί μέρους εξαρτήματα με την παραδοσιακή τους ορολογία, για την οποία υπάρχει στο τέλος του βιβλίου επεξηγηματικό γλωσσάριο.
Κατά περίπτωση, σε ορισμένες φορεσιές προσπαθήσαμε, στη φωτογράφηση, να φανεί και η πλάτη της φορεσιάς, που ήταν ολοκέντητη, όπως στο Πιρπιρί, όπως λέγεται ο επενδύτης των Ιωαννίνων, ή έχει κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, όπως η Καρωτή Έβρου όπου φαίνονται οι πολύχρωμες μεταξωτές κορδέλες που κρέμονται ως χαμηλά στην πλάτη και συμβολίζουν τα προξενιά της κοπέλας.
Η τοπική ενδυμασία είναι σχεδόν πάντα στατική, σε αντίθεση με τη μόδα που είναι σύμφυτη με την αλλαγή. Ωστόσο με την πάροδο του χρόνου, όπως είναι ευνόητο, και οι φορεσιές διαφοροποιούνται από τις επιδράσεις της επικοινωνίας και του εμπορίου. Τα υφαντά, για παράδειγμα, αντικαθίστανται από υφάσματα που έρχονται από τη Δύση ή την Ανατολή μέσω των πραματευτάδων, τα κεντητικά μοτίβα εμπλουτίζονται από άλλα εισαγόμενα και δημιουργούνται έτσι διάφορες παραλλαγές.
Οι φορεσιές απηχούν την οικονομική κατάσταση των κατοίκων και προσδιορίζονται από τις κλιματολογικές συνθήκες της κάθε περιοχής, από την παραγωγή των πρώτων υλών, αλλά και από τις ασχολίες και την ιδιοσυγκρασία των κατοίκων.
Οι ελληνικές φορεσιές, οι οποίες διατηρούν με τρόπο αυστηρό τις παραδοσιακές μορφές των προγενεστέρων γενεών σαν υποσυνείδητη κληρονομιά, επιβεβαιώνουν τη συνέχεια της ζωής του έθνους. Αποτελούν εξέλιξη στοιχείων της αρχαίας ενδυμασίας, και περισσότερο της βυζαντινής, με αναπόφευκτες επιδράσεις ιδίως από τα τέλη του 19ου αιώνα από τη Δύση. Συνδέονται στενά με ποικίλες εκφράσεις του λαϊκού πολιτισμού και αντανακλούν τα βιώματα της λαϊκής ψυχής.
Στη φορεσιά ξεχωρίζουν ιδιαίτερα δυο χαρακτηριστικά στοιχεία της: το πρώτο είναι το κάλυμμα του κεφαλιού, που είναι απαραίτητο, προσφέρει προστασία και δίνει μεγαλοπρέπεια στο σύνολο. Σχεδόν δεν υπάρχει φορεσιά, γυναικεία ή ανδρική, που να αφήνει το κεφάλι ακάλυπτο. Στις ανδρικές συνήθως είναι φέσι ή καλπάκι, αλλά και μαντήλι που τυλίγεται ολόγυρα στο κεφάλι, όπως το χαρακτηριστικό μαύρο της Κρητικής φορεσιάς με τα κρόσσια και τα κομπάκια που κατά το λαϊκό θρύλο συμβολίζουν τα δάκρυα της Κρήτης, ή όπως το τουρμπάνι των κεχαγιάδων της Λήμνου.
Στις γυναικείες φορεσιές το κάλυμμα του κεφαλιού είναι πολύπλοκο, με πολλά επιθέματα που σε ορισμένες περιπτώσεις το κάνουν να μοιάζει με τιάρα ή περικεφαλαία. Μπορεί να είναι απλή μπόλια συνήθως μεταξωτή ή βαμβακερή, μόνη της ή πάνω από το μαντήλι που πολλές φορές δεν είναι μόνο ένα, αλλά δύο και τρία περίτεχνα δεμένα το ένα πάνω από το άλλο. Το δέσιμο του μαντηλιού απαιτεί μεγάλη τέχνη και επιδεξιότητα. Από ύφασμα μεταξωτό ή βαμβακερό, αλλά και μάλλινο, το μαντήλι είναι από τα πιο σημαντικά εξαρτήματα μιας φορεσιάς, άλλοτε μονόχρωμο και κεντημένο, άλλοτε πολύχρωμο και κλαρωτό, συχνά στολισμένο με μπουμπάρια και λουλούδια, με καρφίτσες, φλουριά και άλλα κοσμήματα, που όλα δίνουν μεγαλοπρέπεια και, περιβάλλοντας το κεφάλι, προβάλλουν το πρόσωπο.
Το δεύτερο αξιοπρόσεκτο στοιχείο είναι η ποδιά, που επίσης δε λείπει σχεδόν από καμία γυναικεία φορεσιά και έχει ιερό και συμβολικό χαρακτήρα, εφόσον καλύπτει και προστατεύει την πιο σημαντική περιοχή του γυναικείου σώματος, την κοιλιακή χώρα, η οποία αποτελεί στοιχείο γονιμικό. Ο μαγικός ρόλος της ποδιάς διαφαίνεται περισσότερο στα έθιμα που αναφέρονται στον τοκετό, καθώς χρησίμευε ως ‘‘ωκυτόκιο’’.
Η ποδιά γίνεται από διάφορα υφάσματα, πολύτιμα και βαρύτιμα μεταξωτά και βελούδα, αλλά και από απλά βαμβακερά ή μάλλινα υφαντά του αργαλειού. Πάντοτε όμως ολοκέντητη. Τα κεντήματα που τη στολίζουν είναι σχέδια γεωμετρικά, αλλά κυρίως λουλούδια και διάφορα σύμβολα, όπως είναι ο σταυρός, το παγώνι, ο κόκορας, το κυπαρίσσι, το φεγγάρι και άλλα κεντημένα σχηματικά, όπου η γυναίκα έβαζε όλη την τέχνη και τη φαντασία της.
Επί τη ευκαιρία αναφέρω ότι εντελώς πρόσφατα η Ιματιοθήκη μας απέκτησε ένα κόσμημα πραγματικό, τη φορεσιά της Υπάτης, την «κόκκινη φανέλα», όπως χαρακτηρίζεται, σε οκτώ κομμάτια, οκτώ φορεσιές δηλαδή, δωρεά των παιδιών της αείμνηστης Ασπασίας Δασκαλοπούλου, εις μνήμην της μητέρας τους και προέδρου του Λυκείου μας επί 27 χρόνια, η οποία και καταγόταν από την Υπάτη.
Και επιπλέον σημειώνω ότι σ’ αυτές τις φορεσιές οι ποδιές κεντήθηκαν με πολύ μεράκι και εξαιρετική τέχνη στο χέρι από ομάδα κοριτσιών του Λυκείου μας με προεξάρχουσα την Αντιπρόεδρο κ. Γωγώ Κανακίδου.
Η φορεσιά της Υπάτης είναι μια σχεδόν δωρική στην απλότητά της φορεσιά, δυναμική και μεγαλόπρεπη. Η κόκκινη φανέλα είναι ένα ολόσωμο μάλλινο φουστάνι που αποτελείται από το πανωκόρμι και τη φούστα. Το πανωκόρμι είναι χωρίς μανίκια και ανοιχτό μπροστά για να φαίνεται το άσπρο πουκάμισο και τα χρυσά και ασημένια στολίδια, φλουριά και γιορντάνια. Η φούστα, ραμμένη πάνω στο πανωκόρμι, στενή στη μέση και φαρδιά κάτω με πυκνό πλισέ είναι μακριά ως τους αστραγάλους. Ξεχωριστή χάρη δίνει η ποδιά που φτάνει σχεδόν μέχρι τη βελουδένια λουρίδα της φούστας.
Η φορεσιά που κατ’ εξοχήν θεωρείται τοπική στην περιοχή μας είναι η Βλαχοπούλα, η φορεσιά της Αταλάντης, εντυπ ωσιακή με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, το σιγκούνι ή σαγιά, από χοντρό μάλλινο ύφασμα, κεντημένο πυκνά με μεταξωτά κορδονάκια, την ποδιά, από βελούδο συνήθως σε χτυπητό κόκκινο χρώμα, κεντημένη με τυπικά σχέδια και λουλούδια. Στο κεφάλι φοράνε τη γάζα, μαντήλι άσπρο, μεταξωτό. Πάνω απ’ αυτό δένεται κορδέλα με στρογγυλές άσπρες φούντες, που στολίζει όμορφα το πρόσωπο. Ιδιαίτερο κόσμημα είναι η αρμάθα με τα φλουριά, που λέγεται και αρμάθι ή ψάθα. Είναι πλέγμα δικτυωτό με χάντρες και πολλές σειρές νομίσματα, τα φλουριά, που καλύπτει το στήθος και την κοιλιά και παραπέμπει σε αρχαίο φολιδωτό θώρακα.
Στις σελίδες του Λευκώματος μερικές φορεσιές επαναλαμβάνονται σε σύνολα δύο ή περισσοτέρων ατόμων, είτε για να παρουσιάσουμε μια ποικιλία στη σύνθεση ή για να δείξουμε ένα ακόμη ωραίο τοπίο από τα τόσα της περιοχής μας.
Μία, κατά την άποψή μας, απόλυτη καινοτομία και συγχρόνως πολύ ενδιαφέρουσα, είναι η αναφορά στον κάθε μήνα ξεχωριστά με ένα μικρό κείμενο με ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία, γιατί η παράδοση δεν είναι μόνο εικόνα και υλικά αντικείμενα, αλλά είναι και λόγος, είναι ιστορία και λαογραφία, είναι και η βιοσοφία του λαού μας.
Τη σελίδα αριστερά του κειμένου κοσμεί απεικόνιση του συγκεκριμένου μήνα από ψηφιδωτά που βρέθηκαν το 1961 σε ρωμαϊκό σπίτι του 5ου μ.Χ. αιώνα στο Άργος και τα οποία ο γνωστός Λαμιώτης ζωγράφος και χαράκτης Παναγιώτης Γράββαλος πολύ ευγενικά μας επέτρεψε να χρησιμοποιήσουμε, δεδομένου ότι τα είχε αναπαράγει για άλλη χρήση προγενέστερα. Τον ευχαριστούμε θερμά γι αυτό.
Κλείνοντας το βιβλίο, χαιρόμαστε το εξώφυλλο, βαρύτιμο με το βυζαντινό βαθυκόκκινο χρώμα του βελούδου και πάνω σ’ αυτό τα κοσμήματα – καρφίτσες από τη φορεσιά του Τρίκερι κοντά στο Βόλο.
Είναι ένα βιβλίο ιδιαίτερο, πολυτελές, προσιτό για την αξία του και, επομένως, πολύ κατάλληλο και για δώρο, ένα Λεύκωμα πολυσήμαντο για την πόλη μας, για τα ωραία τοπία που προβάλλονται, για τα παιδιά μας που φωτογραφήθηκαν και για τις υπέροχες φορεσιές της Ιματιοθήκης του Λυκείου μας, χειροπιαστές μαρτυρίες της ενδυματολογικής παράδοσης του λαού μας.
Σημειωτέον ότι οι φορεσιές φυλάσσονται και εκτίθενται στο ιδιόκτητο κτίριο του Λυκείου μας στην «Αίθουσα Ασπασία Δασκαλοπούλου» στην οδό Κοντοπούλου, η οποία αίθουσα εξελίσσεται σε χώρο μουσείου επισκέψιμο. Πέρυσι αρκετά σχολεία ξεναγήθηκαν και γνώρισαν από κοντά τη λαϊκή τέχνη της παραδοσιακής φορεσιάς.
Εξάλλου ήδη δραστηριοποιείται και Τμήμα Χειροτεχνίας και Κεντητικής από κυρίες μέλη μας και επίσης οργανώνεται Βιβλιοθήκη και Βιντεοθήκη Λαογραφικού υλικού.
Όλες μαζί με πνεύμα συνεργασίας και δημιουργική διάθεση προσπαθούμε για την όσο το δυνατόν ευρύτερη διάδοση της λαϊκής μας κληρονομιάς και για τη δραστηριοποίηση του Λυκείου μας και σε άλλους συγγενείς τομείς.
Λύκειο των Ελληνίδων Λαμίας
Αίθουσα Λυκείου Αθηνών
Δημοκρίτου 14, Κολωνάκι
Κυριακή 5 Φεβρουαρίου 2006
Ώρα 6.00 μ.μ.
Ομιλήτρια:
Αφροδίτη Θεοδώρου, Φιλόλογος
